همه چیز در مورد تنبور و جایگاه آن در موسیقی ایران
تنبور چیست ؟
تنبور سازی زهی- مضرابی با قدمتی دیرینه و نقشی پررنگ در فرهنگ و موسیقی ایرانی است. این ساز که از دیرباز در میان اقوام مختلف ایرانی، بهویژه در کردستان، کرمانشاه، لرستان و خراسان رواج داشته، از جایگاهی ویژه در موسیقی عرفانی و مقامی ایران برخوردار است.
مشخصات ظاهری :
کاسه: گلابی شکل و معمولاً از چوب توت ساخته میشود. دو نوع کاسه رایج است: کاسه یک تکه (کاسهای) و کاسه چند تکهای (ترکهای یا چمنی)
دسته: دسته بلند و از جنس چوب گردو است.
پردهها: دارای ۱۴ پرده (دستان) و فاقد ربع پرده است.
سیمها: معمولاً دارای سه سیم است.
اول (زیر): از جنس سیم فولاد
دوم (بم): از جنس مس و سرخ رنگ
سوم (واخوان): وظیفه تنظیم کوک را بر عهده دارد.
تاریخچه :
تاریخچه آن به هزاران سال پیش و به دوران ایران باستان باز میگردد. شواهدی از نقش برجستههای تخت جمشید و نیز اشارات متون تاریخی، گواه قدمت دیرینه این ساز و جایگاه ویژه آن در فرهنگ ایرانی است.
انواع تنبور :
کاسهای: نوع سنتی تنبور با کاسه یک تکه
ترکهای: نوع جدیدتر تنبور با کاسه چند تکهای
دوتار: نوعی تنبور با دو سیم
شش سیم: نوعی تنبور با شش سیم
مقامها:
دارای مقامهای متعددی است که هر کدام به لحاظ ملودی و ریتم، ویژگیهای خاص خود را دارند. از جمله مقامهای معروف تنبور میتوان به مقامهای زیر اشاره کرد :
هورام، دلیران، ساروخانی، جامه شوران، بیات کرد، چهارگاه
نقش در موسیقی :
تنبور نقشی کلیدی در موسیقی عرفانی و مقامی ایران ایفا میکند. این ساز در مراسم مختلف مذهبی، آیینی و عرفانی مورد استفاده قرار میگیرد و همچنین در موسیقی نواحی مختلف ایران، بهویژه در کردستان، کرمانشاه و لرستان، جایگاهی ویژه دارد.
انواع تنبور: سفری در دنیای تنوع
این ساز اصیل ایرانی، با قدمت دیرینه و نغمههای دلنشین، در گذر زمان و در مناطق مختلف ایران، تنوع و گوناگونی چشمگیری یافته است. برخی از رایجترین و شناختهشدهترین انواع این ساز عبارتند از :
کاسهای :
قدیمیترین و رایجترین نوع تنبور
دارای کاسه یک تکه از جنس چوب توت
صدای گرم و پخته
مناسب برای نوازندگی مقامهای مختلف
تنبور ترکهای :
نوع جدیدتر
دارای کاسه چند تکهای از جنس چوب توت یا گردو
صدای شفاف و رسا
مناسب برای نوازندگی تکنیکی و قطعات سریع
تنبور دوتار :
نوعی تنبور با دو سیم
دارای کاسه کوچکتر و صدایی ظریفتر
مناسب برای نوازندگی ملودیهای ساده و محلی
تنبور شش سیم :
نوعی تنبور با شش سیم
دارای گستره صوتی وسیعتر
مناسب برای نوازندگی قطعات پیچیدهتر و تکنیکیتر
تنبور دیوان :
نوعی تنبور با کاسه بزرگتر و دسته بلندتر
صدای بمتر و رساتر
مناسب برای نوازندگی در گروههای موسیقی
تنبور برقی :
نوعی تنبور مجهز به پیکاپ
قابلیت اتصال به آمپلیفایر و افکتها
مناسب برای نوازندگی در سبکهای نوین موسیقی
علاوه بر تنوع در ساختار، تنبورها را میتوان بر اساس منطقه جغرافیایی نیز دستهبندی کرد :
کردستان :
دارای کاسه کوچکتر و دسته بلندتر
صدای زیر و ظریفتر
مناسب برای نوازندگی مقامهای کردی
کرمانشاه :
دارای کاسه بزرگتر و دسته کوتاهتر
صدای بم و قویتر
مناسب برای نوازندگی مقامهای کرمانشاهی
انتخاب نوع مناسب، به عوامل مختلفی مانند : سبک نوازندگی، سطح مهارت و بودجه بستگی دارد.
در دنیای تنوع تنبور، برای هر سلیقه و نیازی، سازی مناسب وجود دارد. کافی است کمی جستجو کنید و با نغمههای دلنشین این ساز اصیل ایرانی، سفری به دنیای موسیقی آغاز کنید.
اجزای تنبور: سفری در کالبد یک ساز اصیل
1- کاسه:
محل تولید و تشدید صدا است و معمولاً از چوب توت ساخته میشود
دارای دو نوع کاسه یک تکه (کاسهای) و کاسه چند تکهای (ترکهای یا چمنی)
2- دسته:
امتداد کاسه و محل قرارگیری پردهها است و معمولاً از چوب گردو ساخته میشود و دارای طول و ضخامت متناسب با نوع تنبور است.
3-سرپنجه:
قسمت بالایی دسته و محل قرارگیری گوشی هاست و از جنس چوب یا فلز می باشد.
4-گوشیها:
مهرههای فلزی هستند که وظیفه تنظیم کوک سیمها را بر عهده دارند.
5- سیمها:
سه سیم اصلی در تنبور سنتی وجود دارد.
اول (زیر): از جنس سیم فولاد
دوم (بم): از جنس مس و سرخ رنگ
سوم (واخوان): وظیفه تنظیم کوک را بر عهده دارد**
در تنبورهای شش سیم، سه سیم دیگر نیز به این مجموعه اضافه میشود.
6-خرک :
قطعهای از جنس چوب یا استخوان و محل اتصال سیمها به کاسه است و وظیفه انتقال ارتعاشات سیمها به کاسه را بر عهده دارد.
7-پرده ها :
نوارهای فلزی یا رودهای شکل اند که تقسیمکنندههای دسته می باشند و محل قرارگیری انگشتان برای نواختن نغمههای مختلف را مشخص می کنند.
8-مضراب ها :
وسیلهای برای نواختن تنبور که معمولاً از جنس چوب یا پلاستیک اند و در دو نوع مضراب انگشتی و مضراب کاسهای وجود دارند.
9-پل :
قطعهای کوچک از جنس چوب یا استخوان است و محل اتصال سیمها به خرک می باشد. وظیفه تنظیم ارتفاع سیمها را بر عهده دارد.
10-شیطانک :
قطعهای کوچک از جنس استخوان یا پلاستیک است و محل قرارگیری سیمها در ابتدای دسته می باشد که وظیفه تنظیم فاصله سیمها از دسته را بر عهده دارد.
آشنایی با اجزای این ساز، دریچهای نو به سوی درک عمیقتر از این ساز اصیل ایرانی میگشاید. شناخت دقیق هر یک از این اجزا و نقش آنها در تولید صدا، نوازنده را در نواختن بهتر و ظریفتر یاری میرساند.
لازم به ذکر است که این ساز ممکن است دارای اجزای دیگری مانند سیاهکله (نوار تزئینی دور کاسه) و گلدان (تزئین روی کاسه) نیز باشند.
چگونه می توان آن را کوک کرد ؟
روشهای مختلف کوک این ساز عبارتند از :
1-کوک سنتی :
استفاده از گوش و تجربه نوازنده و مقایسه صدای سیمها با یکدیگر که روش سنتی و رایج در بین نوازندگان باتجربه است.
2-استفاد ه از تیونر :
دستگاههای دیجیتال یا اپلیکیشنهای موبایل با نمایش دقیق فرکانس هر سیم است که روشی آسان و دقیق برای نوازندگان مبتدی به شمار می آید.
مراحل کوک کردن :
کوک سیم اول (زیر) :
سیم اول را با استفاده از گوشی مربوطه، به گونهای تنظیم کنید که صدای آن با نت دو (C) در تیونر یا گام دیاپازون مطابقت داشته باشد.
کوک سیم دوم (بم) :
سیم دوم را با استفاده از گوشی مربوطه، طوری تنظیم کنید که صدای آن با نت سل ( G ) در تیونر یا گام دیاپازون تطابق داشته باشد.
کوک سیم سوم (واخوان) :
سیم سوم را با استفاده از گوشی مربوطه، به گونهای تنظیم کنید که با فشردن آن در پرده پنجم، صدایی همصدا با سیم اول (دو) ایجاد کند.
نکات مهم در کوک کردن :
کوک تنبور باید به صورت دقیق و ظریف انجام شود.
قبل از شروع نوازندگی، حتماً تنبور را کوک کنید.
در صورت تغییر دمای محیط، ممکن است کوک ه هم بریزد.
استفاده از تیونر، به خصوص برای نوازندگان مبتدی، بسیار مفید است.
علاوه بر روشهای ذکر شده، روشهای دیگری نیز برای کوک کردن وجود دارد که نوازندگان میتوانند با توجه به تجربه و سلیقه خود از آنها استفاده کنند.
یادگیری و تسلط بر کوک کردن، گامی مهم در مسیر نوازندگی این ساز اصیل ایرانی است. با صبر و حوصله و تمرین مداوم، میتوانید به راحتی تنبور خود را کوک کرده و لذت ببرید.
مقام های تنبور کدامند ؟
مقامها، مجموعهای از نغمهها و ملودیهای سنتی هستند که سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شدهاند. هر مقام دارای ویژگیهای خاص خود از نظر ملودی، ریتم، و تونالیته است.
تقسیمبندی مقامها :
مقامها را میتوان به طور کلی به دو دسته تقسیم کرد :
مقامهای مجلسی شامل مقامهایی مانند موارد زیر هستند :
باریه ، قه تار، سحری، جلوشاهی، سوار سوار، بایه بایه، دلیران، هورام و … و دارای وزن آزاد هستند.
گاهی در ابتدا یا انتها یا وسط بعضی از آنها، ریتمهای پنج ضربی، ده ضربی، دو ضربی یا هفت ضربی نواخته میشود و بیشتر در مراسم جشن و شادی و به صورت تکنوازی یا گروهی اجرا میشوند.
مقامهای کلام (حقانی) شامل مقام هایی مانند : پردیوری، یاری، حَقَن حَقَن، چهارگاه، بیات کرد و … هستند که دارای اوزان کند و ریتم ثابت اند و بیشتر در مراسم مذهبی و عرفانی و به صورت آوازی اجرا میشوند.
حالت روحانی و تقدس بیشتری نسبت به سایر مقامها دارند.
بهترین سن برای شروع یادگیری تنبور چه زمانی است ؟
همانند هر ساز دیگری، سن مناسب برای شروع یادگیری تنبور به عوامل مختلفی بستگی دارد. اما به طور کلی، میتوان گفت که بهترین سن برای شروع یادگیری تنبور بین 7 تا 12 سالگی است.
دلایل این امر :
در این سنین، قدرت یادگیری و انعطافپذیری ذهنی کودکان بالا است.
کودکان در این سنین از شور و اشتیاق بیشتری برای یادگیری برخوردارند.
یادگیری در این سنین میتواند به رشد و پرورش مهارتهای مختلف مانند تمرکز، هماهنگی و خلاقیت در کودکان کمک کند.
با این حال، شروع یادگیری در سنین بالاتر نیز امکانپذیر است..
نکاتی برای شروع یادگیری :
انتخاب یک استاد مجرب و متعهد :
استاد نقش کلیدی در یادگیری صحیح و اصولی دارد.
در انتخاب استاد، به سابقه تدریس، تخصص و مهارتهای او توجه کنید. شما می توانید با استفاده از مشاوره رایگان آوای یاس، ابتدا با اساتید ما صحبت کرده و بعد ثبت نام کنید.
تهیه یک تنبور مناسب :
تنبور باید متناسب با سن و جثه هنرجو باشد.
از خرید سازهای بیکیفیت و نامرغوب خودداری کنید.
تمرین مداوم و منظم :
تمرین رمز پیشرفت در یادگیری هر سازی است.
سعی کنید به طور منظم تمرین داشته باشید
علاوه بر سن، عوامل زیر نیز در یادگیری موثرند :
علاقه و انگیزه :
علاقه و انگیزه از مهمترین عوامل در یادگیری هر هنری است.
اگر به تنبور و موسیقی علاقهمند باشید، یادگیری آن برایتان آسانتر خواهد بود
شرایط و امکانات :
برای یادگیری به یک استاد مجرب، تنبور مناسب و فضای مناسب برای تمرین نیاز دارید
در نهایت، بهترین سن برای شروع یادگیری زمانی است که شما از نظر جسمی و ذهنی برای این کار آماده باشید.
نکته: اگر در سنین پایینتر از 7 سالگی تمایل به آموزش موسیقی به کودک خود دارید، میتوانید از روشهای آموزش موسیقی به کودکان مانند روش ارف استفاده کنید. شما می توانید فرزندتان را در کلاس های آموزش ارف به کودکان، در آوای یاس ثبت نام کنید.
با در نظر گرفتن نکات ذکر شده و با صبر و حوصله و تمرین مداوم، میتوانید در هر سنی که هستید، یادگیری را آغاز کرده و از نغمههای دلنشین این ساز اصیل ایرانی لذت ببرید
برای یادگیری این ساز به چه وسایلی نیاز داریم؟
قدم گذاشتن در دنیای دلنشین تنبور، نیازمند تجهیزاتی است که مسیر یادگیری را هموارتر و لذتبخشتر میکند. شما برای شروع یادگیری تنبور به زیر نیاز خواهید داشت :
1-تنبور :
مهمترین ابزار برای یادگیری انتخاب تنبور مناسب، با توجه به سن، جثه و بودجه هنرجو است. شما می توانید از طریق مشورت با استاد یا نوازندگان باتجربه برای انتخاب تنبور مناسب اقدام کنید.
2-مضراب :
شما می توانید با انتخاب مضراب مناسب و با توجه به سلیقه و سبک نوازندگی از انواع مختلف مضراب انگشتی یا کاسه ای استفاده کنید.
3-دفتر نت :
برای ثبت نتها و تمرینات انتخاب کتاب آموزشی مناسب با سطح و سبک نوازندگی امری ضروری است.
4-تیونر :
برای تنظیم دقیق کوک می توانید از انواع مختلف تیونر دیجیتال یا تیونر گوشی موبایل، برای کوک دقیق سنتور استفاده کنید.
5-مترونوم :
برای حفظ ریتم و سرعت در نوازندگی و برای تمرین ریتمهای مختلف می توانید از مترونومهای دیجیتال یا آنلاین استفاده کنید.
6-پایه نت :
برای نگه داشتن دفتر نت در حین نوازندگی می باست یکی از انواع پایه نت رومیزی یا ایستاده را تهیه نمایید.
7-زیرپایی :
زیرپایی برای نوازندگی در حالت نشسته مناسب است و برای حفظ تعادل و وضعیت مناسب بدن در حین نوازندگی به کار می رود.
8-ضبط صوت یا دوربین :
ضبط صوت یا دوربین با کیفیت مناسب ابزاری برای ارتقای سطح نوازندگی است که برای ضبط نوازندگی و بررسی نواقص کاربرد دارد.
علاوه بر موارد ذکر شده، می توان وسایلی جانبی زیر هم نیز میتوانند در مسیر یادگیری مفید باشند :
کاور : برای حمل و نقل و محافظت از تنبور
کیف مضراب: برای نگهداری مضراب
پایه : برای نگهداری تنبور در زمان عدم استفاده
نکته: در ابتدای مسیر یادگیری، نیاز به تهیه تمام لوازم ذکر شده نیست. هنرجو میتواند با توجه به نیاز و پیشرفتی که در نوازندگی دارد، به تدریج لوازم مورد نیاز خود را تهیه کند.
تمرینات لازم برای یادگیری : سفری در مسیر پیشرفت
انگشتگذاری :
تمرین حرکات انگشتان دست چپ و راست
تقویت عضلات انگشتان و افزایش تسلط بر ساز
استفاده از اتودها و تمرینات انگشتگذاری
کوک
کوک کردن صحیح تنبور را با استفاده از تیونر یا گوشی تمرین کنید
تقویت مهارت شنوایی و درک فواصل موسیقایی
تمرین کوک کردن تنبور در حالات مختلف
ریتم :
نواختن ریتمهای ساده و سپس پیچیده
استفاده از مترونوم برای حفظ سرعت و نظم در نوازندگی
تمرین ریتمهای مختلف با استفاده از مضراب و انگشتان
تکنیکهای نوازندگی :
تکنیکهای مختلف مانند مضراب راست، مضراب چپ، ریز، تریل، و … را اجرا کنید.
تمرین تکنیکها به صورت آهسته و سپس با سرعت بیشتر
استفاده از منابع آموزشی و اتودها برای یادگیری تکنیکها
قطعات :
قطعات ساده و سپس پیچیدهتر را اجرا کنید.
در گامهای مختلف قطعات را بنوازید.
قطعات با تنوع ریتم و تکنیک را تمرین کنید.
نکات مهم در تمرین :
باید به صورت منظم و روزانه انجام شود.
در ابتدا باید کوتاه و سپس به تدریج افزایش یابد.
باید با تمرکز و دقت انجام شود.
در حین تمرین باید از عجله پرهیز کرد.
استفاده از یک استاد مجرب و متعهد در مسیر یادگیری بسیار مفید است.
علاوه بر تمرینات ذکر شده، موارد زیر نیز میتوانند در یادگیری مفید باشند :
گوش دادن به نوازندگی اساتید برجسته
مطالعه کتابها و مقالات مربوط به
شرکت در کلاسهای آموزشی
معاشرت با نوازندگان تنبور و تبادل تجربیات
نکته: در ابتدای مسیر یادگیری، تمرکز بر روی تمرینات پایه و اصولی مانند انگشتگذاری، کوک و ریتم بسیار مهم است. پس از تسلط بر این مهارتها، میتوان به تدریج به سراغ تمرین تکنیکها و قطعات پیچیدهتر رفت.
مشکلات رایج در نوازندگی :
یادگیری تنبور، سفری پرهیجان و پرماجرا است که در مسیر آن، نوازنده با چالشها و مشکلاتی روبرو میشود. در این نوشتار، به بررسی مشکلات رایج در نوازندگی این ساز میپردازیم و راهکارهایی برای رفع آنها ارائه میدهیم:
انگشتگذاری نامناسب :
قرارگیری نادرست انگشتان بر روی پردهها
عدم تسلط کافی بر انگشتان
راهکار : تمرینات انگشتگذاری به صورت منظم و مداوم
استفاده از اتودها و تمرینات انگشتگذاری
تمرین در سرعتهای مختلف
کوک نامناسب :
کوک نادرست
عدم درک صحیح فواصل موسیقایی
راهکار : تمرین کوک کردن تنبور به صورت روزانه
استفاده از تیونر دقیق و باکیفیت
تقویت مهارت شنوایی
عدم تسلط بر ریتم :
ناتوانی در حفظ سرعت و نظم در نوازندگی
عدم درک صحیح ریتمهای مختلف
راهکار : تمرین ریتم با استفاده از مترونوم
تقسیمبندی ریتم به بخشهای کوچکتر
تمرین ریتمها در سرعتهای مختلف
ضعف در تکنیکهای نوازندگی :
عدم تسلط کافی بر تکنیکهای مختلف مانند مضراب راست، مضراب چپ، ریز، تریل، و …
راهکار : تمرین تکنیکها به صورت آهسته و سپس با سرعت بیشتر
استفاده از منابع آموزشی و اتودها برای یادگیری تکنیکها
تمرین تکنیکها در قطعات مختلف
عدم تمرکز و حوصله :
بیدقتی در حین نوازندگی
تمرین در زمانهای نامناسب و بدون تمرکز کافی
راهکار : انتخاب زمان و مکان مناسب برای تمرین
تمرین در جلسات کوتاه و متعدد
استفاده از تکنیکهای تمرکز
علاوه بر مشکلات ذکر شده، موارد زیر نیز میتوانند در نوازندگی مشکل ایجاد کنند :
عدم وجود نظم و برنامه در تمرین
انتخاب تنبور نامناسب
استفاده از مضراب نامناسب
استفاده نکردن از منابع آموزشی معتبر
عدم مراجعه به استاد مجرب
راهکارهای کلی برای رفع مشکلات :
تمرین منظم و مداوم
استفاده از منابع آموزشی معتبر
مراجعه به استاد مجرب
استفاده از تجربیات نوازندگان باتجربه
صبر و حوصله و تلاش مستمر
با به کارگیری این راهکارها، میتوانید بر مشکلات رایج در نوازندگی آن غلبه کرده و به نوازندهای ماهر تبدیل شوید.
تنوع موسیقی قابل نواختن با تنبور :
مقامها :
مجموعهای از نغمهها و ملودیهای سنتی
دارای تنوع و گستردگی
تقسیمبندی به دو دسته مجلسی و کلام (حقانی)
مقامهای مجلسی: شادی و شوق
مقامهای کلام (حقانی): عرفانی و مذهبی
آواز :
همراهی آواز با این ساز
ایجاد فضایی دلنشین و عرفانی
استفاده از اشعار فارسی و کردی
تصنیف :
ترانههای محلی و فولکلوریک
همراهی با تنبور
ایجاد فضایی شاد و پرنشاط
موسیقی معاصر :
استفاده از تنبور در آهنگسازیهای نوین
خلق آثاری خلاقانه و بدیع
ترکیب آن با سازهای دیگر
عوامل موثر در تنوع موسیقی قابل نواختن با تنبور :
مهارت و خلاقیت نوازنده :
نقش کلیدی در خلق نغمههای جدید
استفاده از تکنیکهای مختلف نوازندگی
ترکیب مقامها و آوازهای مختلف
نوع تنبور :
تنوع در ساختار و جنس
تاثیر بر تُن و صدادهی ساز
مناسب بودن تنبور برای سبکهای مختلف موسیقی
منطقه و فرهنگ :
تاثیر فرهنگ و موسیقی محلی بر نوازندگی این ساز
وجود مقامها و آوازهای محلی
استفاده از آن در مراسم و آیینهای مختلف
با وجود قدمت دیرینه،سازی پویا و منعطف است. نوازندگان خلاق با استفاده از مهارت و خلاقیت خود، تنوع و گستردگی موسیقی قابل نواختن با این ساز را روز به روز افزایش میدهند.
جایگاه این ساز در موسیقی ایرانی: نغمهای از دل تاریخ
نقش در موسیقی ایرانی :
حضور در موسیقی عرفانی :
ارتباط با آیینها و باورهای عرفانی
نقش در سماع و ذکر
ایجاد فضایی معنوی و عرفانی
حضور در موسیقی مقامی :
اجرای مقامهای مختلف
تنوع و گستردگی مقامها
حفظ و انتقال فرهنگ و موسیقی اصیل ایرانی
حضور در موسیقی معاصر :
استفاده از تنبور در آهنگسازیهای نوین
خلق آثاری خلاقانه و بدیع
ترکیب تنبور با سازهای دیگر
حضور در موسیقی نواحی :
جزئی از فرهنگ و موسیقی محلی
اجرای مقامها و آوازهای محلی
نقش در هویتبخشی به اقوام مختلف
عوامل موثر در جایگاه ویژه تنبور :
قدمت و اصالت :
سابقهای دیرینه در تاریخ موسیقی ایران
ارتباط با فرهنگ و تمدن ایرانی
حفظ اصالت و هویت ایرانی
صدای دلنشین و عرفانی :
ظرافت و لطافت در تُن و صدادهی
ایجاد فضایی معنوی و عرفانی
تاثیرگذاری عمیق بر مخاطب
تنوع و گستردگی :
وجود مقامها، آوازها و تصنیفهای مختلف
قابلیت استفاده در سبکهای مختلف موسیقی
جذابیت برای طیف وسیعی از مخاطبان
نقش در فرهنگ و آیینها :
حضور در مراسم و آیینهای مختلف
ارتباط با باورها و اعتقادات مردم
حفظ و انتقال فرهنگ و آداب و رسوم
امیدواریم این اطلاعات برای شما مفید بوده باشد. شما می توانید برای ثبت نام در کلاس تنبور، ابتدا از مشاوره رایگان آوای یاس استفاده کنید.
نظرات کاربران